Феъли амр

Феъли амр икки қисм: ломсиз амр ва ломли амр. Ломсиз амр маълум феъли музореънинг олти мухотаб сийғасидан икки амал билан ясалади:

1-амал – калиманинг охирига қаралади:

а) охирги ҳарф саҳиҳ бўлса сокин қилинади: تَضْرِبُ → تَضْرِبْ каби.

б) охирги ҳарфдан олдингиси иллат ҳарфи бўлса, уни олиб ташланади: تَقُولُ → تَقُلْ .

ж) калиманинг охирги ҳарфи иллат ҳарфи бўлса, уни олиб ташланади: تَرْمِيُ → تَرْمِ каби.

д) калиманинг охири ташдидли бўлса айни заммали бобдан (يَفْعُلُ ) бўлса, тўрт хил ўқишлик жоиз: تَشُدُّ – تَشُدَّ – تَشُدِّ – تَشْدُدْ каби. Агар айни касрали ёки фатҳали бобдан бўлса, уч хил ўқиш мумкин: تَفِرَّ – تَفِرِّ – تَفْرِرْ каби.

2 – амал:

а) музораъат ҳарфлари ( ا ت ي ن ) олиб ташланади. Музораъат ҳарфидан кейинги ҳарф ҳаракатли бўлса шу кўйича қолади: تَقُولُ → تَقُلْ → قُلْ каби.

б) агар музораъат ҳарфидан кейинги ҳарф сокин бўлса, феъл айни заммали бобдан бўлса, унинг олдига заммали ҳамза олиб келинади: تَنْصُرُ → تَنْصُرْ → نْصُرْ → اُنْصُرْ каби.

ж) агар феъл айни заммали бобдан бўлмаса, унинг олдига касрали ҳамза келтирилади: تَضْرِبُ → تَضْرِبْ → ضْرِبْ → اِضْرِبْ ва تَعْلَمُ → تَعْلَمْ → عْلَمْ → اِعْلَمْ каби.

д) агар феъл اَفْعَلَ – يُفْعِلُ бобидан бўлса, музораъат ҳарфини ташлагач, кейинги ҳарф ҳоҳ ҳаракатли бўлсин, ҳоҳ сокин бўлсин, фатҳали ҳамза олиб келинади: تُكْرِمُ → تُكْرِمْ → كْرِمْ → اَكْرِمْ ёки تُقِيمُ → تُقِمْ → قِمْ → اَقِمْ каби.

Ломсиз амр 6 сийғада тусланади:

اِضْرِبْ – ургин сен бир эркак, муфрад, музаккар, ломсиз амр.

اِضْرِبَا – уринг сиз икки эркак, тасния, музаккар, ломсиз амр.

اِضْرِبُوا – уринглар сиз кўп эркаклар, жамъ, музаккар, ломсиз амр.

اِضْرِبِى – ургин сен бир аёл, муфрад, муаннас, ломсиз амр.

اِضْرِبَا – уринг сиз икки аёл, тасния, муаннас, ломсиз амр.

اِضْرِبْنَ – уринглар сиз кўп аёллар, жамъ, муаннас, ломсиз амр.

Ломли амр маълум феъли музореънинг 6 ғоиб ва 2 мутакаллим сийғасидан олинади. 1-амал қилингач, феълнинг олдига касрали лом олиб келинади: يَضْرِبُ → يَضْرِبْ → لِيَضْرِبْ каби.

لِيَضْرِبْ – урсин бир эркак, муфрад, музаккар, ломли амр.

لِيَضْرِبَا – урсин икки эркак, тасния, музаккар, ломли амр.

لِيَضْرِبُوا – урсин кўп эркаклар, жамъ, музаккар, ломли амр.

لِتَضْرِبْ – урсин бир аёл, муфрад, муаннас, ломли амр.

لِتَضْرِبَا – урсин икки аёл, тасния, муаннас, ломли амр.

لِيَضْرِبْنَ – урсин кўп аёллар, жамъ, муаннас, ломли амр.

لِاَضْرِبْ – урай мен бир эр ё аёл, муфрад, мутакаллим, ломли амр.

لِنَضْرِبْ – урайлик биз кўп эр ё аёллар, жамъ, мутакаллим маъалғойр, ломли амр.

Мажҳул ломли амр

Маълум ломли амрни мажҳул қилиш учун охирги ҳарфидан олдинги ҳарф фатҳали, музораъат ҳарфи эса заммали қилинади: لِيَضْرِبْ → لِيُضْرَبْ каби. Мажҳул ломли амр 14 суратда – 6 мухотаб, 6 ғоиб ва 2 мутакаллим сийғаларида тусланади. Бунда мухотаб ғоибдан аввал келади.

6 мухотабнинг 3 таси музаккар, 3 таси муаннасдир:

لِتُضْرَبْ – урилгин сен бир эр, муфрад, музаккар, мухотаб, мажҳул ломли амр.

لِتُضْرَبَا – урилинг сиз икки эр, тасния, музаккар, мухотаб, мажҳул ломли амр.

لِتُضْرَبُوا – урилингиз кўп эрлар, жамъ, музаккар, мухотаб, мажҳул ломли амр.

لِتُضْرَبِي – урилгин сен бир аёл, муфрад, муаннас, мухотаб, мажҳул ломли амр.

لِتُضْرَبَا – урилинг сиз икки аёл, тасния, муаннас, мухотаб, мажҳул ломли амр.

لِتُضْرَبْنَ – урилингиз кўп аёллар, жамъ, муаннас, мухотаб, мажҳул ломли амр.

6 ғоибнинг 3 таси музаккар, 3 таси муаннасдир:

لِيُضْرَبْ – урилсин бир эр, муфрад, музаккар, ғоиб, мажҳул ломли амр.

لِيُضْرَبَا – урилсин икки эр, тасния, музаккар, ғоиб, мажҳул ломли амр.

لِيُضْرَبُوا – урилсин кўп эрлар, жамъ, музаккар, ғоиб, мажҳул ломли амр.

لِتُضْرَبْ – урилсин бир аёл, муфрад, муаннас, ғоиб, мажҳул ломли амр.

لِتُضْرَبا – урилсин икки аёл, тасния, муаннас, ғоиб, мажҳул ломли амр.

لِيُضْرَبْنَ – урилсин кўп аёллар, жамъ, муаннас, ғоиб, мажҳул ломли амр.

Мутакаллим 2 сийғада – муфрад ва маъал ғойр (ўзга билан бирга):

لِاُضْرَبْ – урилай мен бир эр ё аёл, муфрад, мутакаллим, мажҳул ломли амр.

Linzababu  –  urilaylik ko’p er yo oyollar, mutakallim ma’alg’oyr, mazhul lomli amr.