Сарҳисоб

2601 марта кўрилган

Bismillahir Rohmanir Rohim.

Сарҳисоб – нафсни ҳисоб-китоб қилиш ғоятда муҳим масала. Бахт-саодатга эришиш ва яхши натижаларни қўлга киритиш унга боғлиқдир.

Нафсни сарҳисоб қилиш жуда ҳам буюк иш. Зеро, нафснинг тузалиши фақатгина шу билан бўлади. Кимки бугунги кунда уни амалга оширса, эртага – Қиёматда хотиржам бўлади.

Сарҳисоб, бу: нафсингизга назар солиб, у ҳақида ўйлашингиз ва айбларини билишингиздир.

Сарҳисоб бўлмас экан, нажот ҳам топилмайди.

﴿ يَوْمَ يَبْعَثُهُمْ اللَّهُ جَمِيعًا فَيُنَبِّئُهُمْ بِمَا عَمِلُوا أَحْصَاهُ اللَّهُ وَنَسُوهُ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ﴾

« (O’sha)  Kunda Allox ularning barchalarini qayta tiriltirib,  (dunyoda)  qilingan amallarning xabarini berur. U  (amallarni)  Alloxdo’lab kuygan, ular esa unutib yurganlar. Allox barcha narsaga guvohdir. »

Nafsni ko’rsatgan kuyishdagi iboralar (dalil-hujjatlar) ni taamul qilishdan kelib chiqibdi:

) يومئذ يصدر الناس أشتاتا ليروا أعمالهم فمن يعمل مثقال ذرة خيرا يره ومن يعمل مثقال ذرة شرا يره (

«Кунsha kunda odamlar, ularga  (nomai)  a’mollarining ko’rgazmasi uchun to’da-tuda bulib chiqib kelurlar. Bas, kimki  (dunyoda)  zarra miskolichalik yaxshilik qilsa,  (qiyomat kuni)  oshani ko’rar. Kimki zarra miskolichalik yomonlik qilsa, uni ham ko’rar ».

Sarhisob kilish Olloh taoloning mana bu suzining ta’siridan kelib chiqqan:

) يوم تجد كل نفس ما عملت من خير محضرا وما عملت من سوء تود لو أن بينها وبينه أمدا بعيدا ويحذركم الله نفسه والله رءوف بالعباد (

«O’tkazish bir jon o’zgan qilingan yaxshi va yomon amaliyotlari  (hozirgi kunda)  hozirda amalga oshirilgan Kun  (qiyomat) da ular  (yomon amaliyotlari)  bilan bog’liq bo’lgan voqea bilan bog’liq masalani muhokama qilish. Allox sizlarni ozining  (azobidan)  ogoxlantiradi. Allox bandalariga mehmonlar ».

Nafsni ko’rsatgan oxirgi so’nggi kuniga bundayonni keltirib chiqaradi va u kunda Olloh taolo barcha xaloyiqini oldindan yozib qo’yadi. Shubhasiz, Olloh bizlarni u kundan ogoh etdi.

﴿Wātaّqُا yawmًً tْrَjaُُna fihhi إilay ىllahّi ثُmã tufavّى kّىlُّ nafْsٍ mā kastabu wنْْ

«Va  (barchangiz)  Ollohga qaytariladigan kundan kurqingiz! So’ngra har bir jonga qilingan amali uchun to’la yozo beriladi va juda kimga zulm qilinadimi ».

Nafsni ko’rsatgan Olloh taoloning ismi va sifatlariga va albatta, har bir nafs qilayotgandagi amallarni ustida tekshirib turuvchi, xabar beruvchi va nazoratchi ekani shunga o’xshash tarzda kiritilgandan keyin amalga oshirildi. Albatta, U zot qilingan operatsiyalarimizga va barcha bandalarining amallariga guvohdir. Bizlarga amallarimizni yozib turuvchi ulug’ farishtalarni muvakkal qilib qo’ydi.

)ووضع الكتاب فترى المجرمين مشفقين مما فيه ويقولون ياويلتنا مال هذا الكتاب لا يغادر صغيرة ولا كبيرة إلا أحصاها ووجدوا ما عملوا حاضرا ولا يظلم ربك أحدا(

«(Сўнг ҳар бир кишининг) номаи-аъмоли (ўз қўлига) қўйилур. Бас, гуноҳкорларнинг унда (битилган) нарсалардан даҳшатга тушиб: «Ҳолимизга вой бўлсин! Бу қандоқ китоб-ки, на кичик ва на катта (гуноҳни) қолдирмай барчасини ҳисоблаб қўйибди»,- дейишларини кўрурсиз. Улар қилиб ўтган (барча) амалларини нақд ҳолда топурлар. Раббингиз ҳеч кимга зулм қилмас».

Nafsni ko’rsatib – insonning o’ziga xos maqsadga bundayon keltirishi va unining nima uchun yaratilganligini bilishdan kelib chiqibdi.

﴿ أafahasibutumُ أanagmaَ َalaqْnākumُ عabāثًثً wāأnãkumّ إilayْnā l tاrْaُُna ﴾

«Yoki sizlarning gumaningizcha, Biz sizlarni kutib turamiz, sizlar Bizning huzurimizga qaytarilmaysizlarmi ?!»

﴿ أأaْْsabu ُlْإْإnsānu أanu ytْraka sodُ ﴾

«Inson o’zini bekor tashlab qo’ydi, deb o’ylaydimi ?!»

Нафсни ҳисоб-китоб қилиш мўъминларнинг тутган йўли, муваҳҳидларнинг белгиси ва Аллоҳдан қўрқувчи тақводорларнинг унвонидир.

Аллоҳдан қўрқадиган мўъмин киши доимо нафсини сарҳисоб қилади ва гуноҳларига истиғфор айтади. У нафснинг хатари буюклиги, касали ваҳимали экани, макр-ҳийласи жуда катталиги, ёмонлиги қаттиқлиги, гуноҳ ва ёмонликларга буюрувчилиги, ҳавога ўта мойиллиги, жаҳолатга чақирувчилиги, ҳалокатга бошловчилиги ва ундан фақатгина Аллоҳ раҳм этган бандаларгина соғ-омон қолишини яхши билади. Шунинг учун у ҳавои-нафсига эргашиб қул бўлмайди. Агар кимда-ким нафсига эрк бериб, туғёнга кетса, албатта, унинг учун қиёмат кунида жаҳаннамдан ўрин берилади.

﴿ فَأَمَّا مَنْ طَغَى وَآثَرَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا فَإِنَّ الْجَحِيمَ هِيَ الْمَأْوَى وَأَمَّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَنَهَى النَّفْسَ عَنْ الْهَوَى فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِيَ الْمَأْوَى ﴾

«Bas, uxanda kimki  (dunyoda)  tug’yonga ketgan va dunyo hayotini  (oxiratdan)  ustun kuygan bulsa, u vaziyatda jahannamginada  (unga) yo’q bo’lib  ketadi! Ammo, kimki Parvardigorining  (huzurida)  turishi  (va’da berishi) dan qurgan va nafsining havolanishidan qaytarilgan bulysa, u vaziyatda jonatginaga  (unga) olib  qo’yilgan. »

Қуръони Каримда Аллоҳ таоло бизларни нафсни ҳисоб қилишга буюради:

﴿ يَاأَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ مَا قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ وَلا تَكُونُوا كَالَّذِينَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْسَاهُمْ أَنْفُسَهُمْ أُوْلَئِكَ هُمْ الْفَاسِقُونَ ﴾

«Ey mo’minlar, Ollohdan qurqinglar va  (har qanday bir)  jon ertangi kun  (Qiyomat)  uchun nimani  (qanday amalni)  taqdim etganiga qarasin! Ollohdan qo’rqinglar! Albatta, Olloh qilayotgandagi operatsiyalaringizdan xabardordir. Sizlar Alloxni unutib kuyganlar, bas  (shundan keyin Olloh)  ularga o’zlarini ham unuttirib qo’ygan  (yani, o’zlariga oxirgi vaqtda foyda beradigan amallar qilichdan yuz o’girtirib qo’ygan)  kimsalar kabi bulymoniz! Ana eshalar fosiq  (itotsiz)  kimsalardir. »

Bu oyatdagi «qarasin» dan murod – «fikr qilsin» dir.

Shayx Abdurahmon Sa’diy qo’zg’atilgan ko’rsatma shu asosda haqiqatda bunday dedilar:

«Bu ishlash karima banda o’zini sarxisob qilishi tug’risiidagi asl hujjatdir. Shuning uchun banda doimiy ravishda o’zini tekshirib turishi kerak. Agar unda biron-bir raqamli-xatoni ko’rsa, darhol uni tarkibi etishi va xolis tavba qilishda ham ana shu kabi yomonliklarga etaklovchi sabablardan yuz o’girish bilan tuzatishi kerak. Agar u Olloh taoloning buyruqlaridan birining hamjihatligida o’z nafsini bir-biriga bog’lab qo’ysangiz, unga bor kuchini tejab, o’stirishdan keyin shu ishni butun dunyoga olib borishda yordam berish kerak. Unga Olloh taolo ato etgan ne’matlari bilan o’zizning Olloh taolo haqiqatda qo’shilish-berparvolik qilayotgandagi o’rtani kiylab ko’rishni talab qiladi. Mana shu narsa unday hayotni ko’radi. Mahrum bo’lishning eng yomoni banda bu ishdan g’aflatda qolib, Ollohni unutgan, Universitet tomonidan ilgari surilgan g’ofil bulib va ​​havo-nafslariga berilib, natijada juda bir narsaga erigan olmagan, bundan tashqari

Банда токи ўзини астойдил ҳисоб-китоб қилмагунича тақводор кишилар даражасига ета олмайди.

Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинадики, Абу Бакр Сиддиқ розияллоҳу анҳу у кишига ўлим олдидан: «Инсонлар ичида Умардан кўра менга севимлироқ бўлган киши йўқ» – деб айтиб, сўнг: «Мен нима дедим» – деб қайтадан сўрадилар. Шунда Оиша у кишининг айтган сўзларини қайтардилар. Абу Бакр: «Менга Умардан кўра азизроқ бирон кимса йўқдир» – деб айтдилар. Қаранг, сўзларини тугатганларидан сўнг, у ҳақида фикр қилиб, ўрнига бошқасини алмаштирдилар. Чунки у киши бунисини афзалроқ, муносиброқ ва гўзалроқ деб кўрдилар.

Ҳасанул Басрий роҳматуллоҳи алайҳи айтадилар:

«Мўъмин киши ўз нафсига бошчидир. Аллоҳ учун уни сарҳисоб қилади. Дунёда нафсларини сарҳисоб қилган қавмларга охиратда ҳисоб-китоб енгил бўлади. Аммо бу бошчиликни нафсни ҳисоб қилмасдан олган кимсаларга қиёмат кунида ҳисоб-китоб машаққатли бўлади.»

Анас ибн Молик розияллоҳу анҳу айтадилар:

Умар ибн ал-Хаттоб розияллоҳу анҳу бир куни кўчага чиқдилар ва мен ҳам у киши билан чиқдим. Ҳатто у киши девор билан ўралган бир боғ ичига кириб кетдилар. Шунда мен девор ортидан у кишининг: «Эй мўъминларнинг амири, огоҳ бўл! Аллоҳга қасамки, Аллоҳдан тақво қилсанг қилдинг, бўлмаса У сени албатта азоблайди» – деган сўзларини эшитдим.

У киши ўз нафсларига нисбатан «Мўъминларнинг амири» деб хитоб қилишлари билан бу унвон ҳам Аллоҳ таолонинг ҳузурида у кишидан ҳеч бир нарсани беҳожат қила олмаслигини эслатмоқдалар.

Xasanul Basriy tahlimahulloh Olloh taoloning  «Va Men malomatgo’y nafsga qasam ichurman »  degan so’zida shunday dedilar:  «Mo’min odam doimiy ravishda o’z nafsini qo’yib-terrab turdi: men bu suzimdan nimani maqsad qildim, nimani bildim? – kabi… Fojira esa nafsini qo’ymasidan parvarvo o’tib ketaveradi. »

Маймун ибн Меҳрон айтадилар:

«Тақводор киши нафсини золим султондан ҳам, очкўз шерикдан ҳам кўра қаттиқ сарҳисоб қилади».

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам хутбатул ҳожада шундай дер эдилар:

إِنَّ الْحَمْدَ لِلَّهِ نَسْتَعِينُهُ وَنَسْتَغْفِرُهُ وَنَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ شُرُورِ أَنْفُسِنَا وَسَيِّئَاتِ أَعْمَالِنَا (رواه الترمذي)

«Oldingi sano Alloh uchundir. Undan maadad so’raymiz, unga istig’forlar aytamiz va nafslarimizning sharridan birgalikda amallarni amalga oshiramiz, nomlanishdan olloh taoloning panohiga ko’chamiz ».

Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам умумий суратда нафснинг ёмонлигидан ва ундан келиб чиқадиган амалларнинг ёмонлигидан ҳамда унинг ортидан келиб чиқадиган азоб-уқубатларнинг ёмонлигидан паноҳ тиладилар. Мана шу сабабдан қиёмат куни эгасининг юзини қаро қиладиган бу ёмон амал ва ана шу ёмон амалга буюрувчи бу ёмон нафсни сарҳисоб қилиш керак.

Кимда-ким нафсини ўз вақтида сарҳисоб қилмас экан, ҳисоб-китоб қилишдан йўқотган нарса миқдорича яхшиликни қўлдан бой беради. Шунинг учун мусулмон киши нафсини ҳаром ишлардан ва шубҳали нарсалардан асрамоғи керак. (Хишом захроний)

Хусусан аҳли илм кишилар, агар илмларига таяниб, нафсларини сарҳисоб қилишдан ғафлатда қолсалар уларга илмлари фойда бермайди. Чунки, илм амал учун гўё жанг қилувчининг қуроли ўрнидадир. Агар уни ишга солмаса, ёнида турганидан не фойда? Бу тарафдан оми ёки жоҳил инсон улардан афзалдир! Чунки улар, ўзларини қосир деб ҳис қиладилар ва доимо ўзларини сарҳисоб қилиб турадилар.

Аммо, баъзи илми ҳаддидан ошириб юборган кимсалар, илмларига суяниб ҳисоб-китобни тарк этадилар. Бунинг сабаби, улар шу илм сабабли ўзларини бошқалардан юқори деб биладилар. Шу сабабли бошқаларни сарҳисоб қилиб, ўзларини унутишади. Натижада қабоҳат кучайиб, айблар зоҳир бўлади. Ўрталарида ҳасад, ҳавои нафсга эргашиш ва фатволарда танозулга кетиш, хато қилиш каби иллатлар авж олади.

Шу сабабли олимлар ва толиблар бошқалардан кўра нафсларини қаттиқроқ ҳисоб-китоб қилмоқлари зарур. Улар нафсларини ўз вақтида ҳисоб-китоб қилишлари ўзларига ҳам бошқаларга ҳам фойда. Агар нафсни ҳисоб қилишни тарк этишса, ўзлари ҳам адашишади, бошқаларни ҳам адаштиришади. Жоҳил одамга ҳеч ким эргашмайди. Нафс кишини ҳаддан ошишга ва дунё ҳаётини ихтиёр қилишга чақиради. Парвардигор эса, бандани ўзидан қўрқишга ва нафсни ҳаводан тийишга даъват этади. Қалб эса икки чақирувчининг ўртасида. Гоҳида бу чақирувчига мойил бўлса, гоҳида бунисига мойил бўлади. Айни мана шу жараён имтиҳон ва синов ўрнидир.

Аллоҳ таоло Қуръони Каримда нафсни уч хил сифат билан сифатлади:

1. Хотиржам-сокин нафс.

2. Маломатгўй нафс.

3. Ёмонлик-гуноҳга буюрувчи нафс.

Агар нафс Аллоҳга сокин бўлса, Унинг зикри билан ором олса, унга инобат қилса-қайтса ва У билан кўришишга муштоқ бўлса, демак, у «хотиржам нафс»дир. Ана ўша нафсга вафот топаётган паллада шундай хитоб қилинади:

﴿يَاأَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِي إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَرْضِيَّةً فَادْخُلِي فِي عِبَادِيa وَادْخُلِي جَنَّتِي﴾

«Ey xotirjam-yashovchi jon, sen  (Allox ato etgan ne’matlardan)  rozi bulgan  (va Olloh taolo tomonidan ham)  rozi bulgan vaziyatda Rabbing  (uzuri) ga qayting! Bas,  (yil)  bandalarim  (safi) ga kirgin! Va mening jannatimga kirgin! » 

Мўмин – нафси Аллоҳнинг ваъдасига ишонган, Аллоҳ хабар берган нарсаларни тасдиқ этган кишидир. Хотиржам-сокин нафс – Аллоҳни ўзининг Рабби деб иймон келтирган, Унинг буйруқларига ғайрат ила итоат этган ва Унга йўлиқишга ишонган нафсдир. (Бу Ибн Аббос, Қатода, Ҳасан ва Мужоҳидларнинг сўзларидир.)

Унинг (яъни, хотиржам-сокин нафснинг) қаршисида ёмонлик-гуноҳга буюрувчи нафс туради. У ўз эгасини залолат ва ноҳақликдан иборат шаҳвоний йўлларга эргашишга буюради. Бу нафс барча ёмонликларнинг боши, манбаидир.

Аслида нафс золим, жоҳил қилиб яратилди. Фақат Аллоҳ раҳм қилган нафсларгина бундан мустасно холос. Инсон золим ва ношукрдир.

﴿وَاللَّهُ أَخْرَجَكُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ لَا تَعْلَمُونَ شَيْئًا﴾

«Allox sizlarni davolashda ko’rishdan biron narsani bilmagan vaziyatda chiqib ketdi».

Ҳа, Аллоҳ таоло шу билан бирга уларда агар ҳақни бузувчи ташқи тасиротлардан холи ҳолда уларга кўндаланг қилинса, қабул қилувчи табиий ҳилқатни барпо қилди.

﴿فِطْرَةَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا﴾

«Allox insonlarni yaratgan tabiy hilqatni saqlangiz!»
I z o h. Ushbu oyatda davolashdaishicha Islom tabiyi hilqat dinidir. Hadisi sharifda aytilishida, «tuzilishi bir bola tabiy hilqatda – Islomda dunyoga kelur. Songg uni ota-onasi yoki yahudiy qilur, yo nasroniy qilur va yo majusiy qilur ». Demak, insoniyat uchun har xil dunyoda ham ruhon, ham jismonan baxtli-saodatli bo’limi uchun o’zingizni yorgan tabiy hilqatidan – Islomdan ajralmasligi kerak.

Бу таълимсиз нафс жоҳил ҳолда қолаверади. Агар уни тарбия қилмай ташлаб қўйилса, туғёнга чақиради ва ёмонликка мойил бўлади. Адолат ҳамда илм аслида унда мавжуд бўлмаган, балки кейин ҳосил бўлган нарсалардир.

Ёмонлик-гуноҳга буюрувчи нафсдаги зулмнинг сабаби ё илмсизлик, ёки, муҳтожликдир. Шу сабабдан, агар Аллоҳ раҳматига олмаса тинмай эгасини ёмонликлар қилишга чорлаб туради. Мана шундан билинадики, албатта банда доимо Парвардигорига муҳтождир.

﴿ إِنَّ النَّفْسَ لأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلا مَا رَحِمَ رَبِّي ﴾

«Nafs – agar Parvardisorimning ozi qo’lim qilsa – albatta, barcha yomonliklarga byuruvchidir».

Албатта инсон нафсини ёмонликлардан тийиши учун Парвардигорининг ёрдамига муҳтож. Банданинг Парвардигорига муҳтожлиги унинг емак-ичмакка ва нафас олишга бўлган эҳтиёжидан кўра устунроқ туради.

Аммо маломатгўй нафс – эгасини яхшиликка ҳам, ёмонликка ҳам маломат қилади. Ҳаттоки, қиёмат куни, агар яхши инсонлардан бўлса, қаршисида турган жаннатнинг турли даражаларини кўриб, хайрли амаллардан кўпроқ қилмагани учун ва агар у ёмон инсонлардан бўлиб қолган бўлса, дўзах олдида қилган ёмон амаллари учун уни маломат қилади.

Демак, маломат қилиш нафснинг бир сифати. Нафс гоҳида ёмонликларга буюрувчи, гоҳида маломатгўй ва гоҳида хотиржам-сокин бўлар экан. Бундан чиқди, инсонлардан фалончининг нафси доимо хотиржам, ёки доимо ёмонликка буюрувчи бўлиши шарт эмас. Айрим пайтларда бундай, бошқа пайт ўзгача бўлиши ҳам мумкин. Нафснинг кўпроқ вақт бўладиган ҳолатига қараб ҳукм қилинади.

Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳу нафсни сарҳисоб қилишда бепарво бўлишдан ва қиёмат куни ҳалокатга етаклашидан огоҳ этиб, машҳур бир сўзни айтган эканлар:

«Ҳисоб-китобга тортилишингиздан олдин ўзларингизни сарҳисоб қилиб олинглар ва тарозига қўйилишингиздан аввал ўзларингизни (яъни, амалларингизни) ўлчаб олинглар. Чунки, бугун нафсларингизни сарҳисоб қилишингиз эртанги кундаги ҳисоб-китобда сизга енгиллик бўлади».

Оиша розияллоҳу анҳо ривоят қиладилар:

عَنْ عَائِشَةَ قَالَتْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ مَنْ حُوسِبَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عُذِّبَ (رواه مسلم)

Rosululloh sollalloxu alayhi va sallam:  «Kimda-kimgadir torttilsa, bas u azobga дучor bo’libdi!» – deb aytilar.

Осон ҳисоб-китоб қилинган киши нажот топади ва ўзининг жаннатдаги аҳли оиласига шоду ҳуррам ҳолда қайтади. Аммо оғир-қаттиқ ҳисоб-китоб қилинган ва ёмон азоб билан азобланган кимсаларнинг бундай оғир ҳолатга тушишларига сабаб ўзларини аввалдан сарҳисоб қилмаганларидир.

Ҳасанул Басрий роҳматуллоҳи алайҳи айтадиларки:

«Albatta banda yaxshilik ustida bardavom bo’ladi. Modomiki nafsidan uning uchun pandu-nasihatchi buva va sarxisobga ahamiyat bersa ».

Маймун ибн Меҳрон айтадилар:

«Nafs xiyonatkor sherikka uxshashdir. Agar uni sarxisob qilmasang, molingni olib ketadi ».